Lian Orluli –14 Jullu 2025 — Avo Amelia Alves Dos Reis Laiha Eleitoral rezidente, moris iha Aldeia Hohulu, Suku Fatubesi, Postu Administrativu Maubisse, defisiénsia fíziku desde sei kiik sedauk bele asesu ba osan idojus tamba laiha documentu.
Situasaun susar sai aat liután, tanba nia nunka simu asisténsia sosiál ruma hanesan nia diretu hosi governu, inklui benefísiu sira ba ferik-katuas, tanba de’it nia laiha dokumentu ofisiál sira kona-ba sidadaun.
Avo Amelia hela ho nia maun ‘José Maria Raimiro, idade (84)’ no ninia bin ‘Natalia Gonsalves, idade (78)’ iha uma kiik ida taka kalen, didin ho hadak ne’ebé kondisaun grave. Nia labele la’o ho di’ak no depende de’it ba ajuda hosi viziñu ho nia maun no bin sira, ba nia nesesidade loro-loron nian depende hotu ba sira.
“Ha’u laiha kartaun identidade, nem kartaun família. Bainhira ha’u sei ki’ik, ha’u hela ho ha’u nia inan-aman, dezde ne’e to sira mate,” avo Amelia hatete ho lian neneik.
Falta deit dokumentu ofisiál sira impede Avo Amelia nia naran atu rejista iha baze-dadus populasaun nian, hodi impede nia atu hetan asesu ba asisténsia sira, hanesan programa osan ba idojus sira, no asisténsia alimentár la’ós osan, ka benefísiu seguransa sosiál sira seluk.
Maiske Avo Amelia, hanesan populasaun iha suku Fatubessi Aldeia Hohulu, naran rejista iha dadaus populasaun nian, maibe’e labele asesu ba nia diretu hanesan idojus
Tuir xefe suku Fatubessi Bonifasio Pereira Mendonca, hatete Aldeia ne’e tenta dala barak ona atu hakman Avo Amalia nia problema sira, maibé hasoru kestaun administrativu no falta iha dokumentu hodi suporta, hanesan sertidaun moris nian.

“Ami hato’o ona pedidu ba Servisu Sosiál no Rejistu Sivíl, maibé sira dehan presiza tutela no sasin sira. Ne’e maka susar tanba ami laiha família besik nia,” dehan xefe Suku ne’e.
Lideransa komunitáriu ne’e hatutan laiha dokumentu komprovativu ruma hanesan eleitoral,bileti identidade no sertidaun RDTL, tanba ne’e sedauk bele hetan direitu ba idojus “Amelia la asesu ba nia direitu tanba dokumentu laiha” dehan lideransa komunitáriu suku Fatubessi ne’e
Xefe suku relata, iha reuniaun konseillo kordesaun municipal sempre relata bebeik iha forum ba autoridade sira, maibe’e laiha responde pojetivu no seriu ba assuntu sira ne’ebé komunidade sira infrenta iha aldeia remotas sira
“Agradese tebes, husi biban ida ne’e hau bele relata informasaun sira ne’ebé durante ne’e komunidade infrenta, tanba dala barak iha sorumotuk entre Autoridade no lideransa lokál sira nungka foti asaun seriu ba problema hirak ne’e, no hau pronto simu kritíku husi sosiadade, inportante hau nia komunidade sira nia lian bele too ba nai ulun sira tilun” xefe Suku Bonifasio agradese ba media Lian Orluli
Avó Amelia nia istória hanesan ilustra realidade ida, katak sidadaun vulnerável barak maka estadu la nota tanba obstákulu birokrátiku administrativu sira. Hein katak governu lokál halo intervensaun lalais hodi tulun prosesu administrativu legál atu nune’e, Avo Amelia bele hetan nia direitu nu’udar sidadaun Timor ona.
Jornalista : Ekipa Lian Orluli
Editor : Clementina Fátima