Lian Orluli– Iha Postu kiik ida ne’ebé nakonu no natureza nia furak, beleza iha foho-lolon matak hafalun ho kalohan, no kalohan mihis ne’ebé taka iha tempu dader-saan. ne’e iha postu Maubisse, iha munispiu Ainaro nian, moris feto-klosan ida ho naran Meliana Alves Lemos Maen Terezinha da Conseição, ho idade 35.
Maubisse, koñesidu ho nia anin malirin no natureza ne’ebé original, hanesan fatin ne’ebé atrai tebes nakaonu ho beleza natureja nian, tempu lorokaraik kalohan mihis hafalun ho anin malirin haturuk ho mahowen ne’ebé lotuk habokon ai-tahan sira iha foho lolon. Maibé ba Meliana, iha tempu hanesan ne’e maka hamosu nia inspirasaun barak ne’ebé nakonu ho kreativu, ne’e maka luta ida ba Meliana no oportunidade ida.
Meliana la mai husi família riku. Nia moris iha uma ida ne’ebé simples, Kous hosi inan ida ne’ebé pasiénsia no aman agrikultór ida ne’ebé reziliente. Desde ki’ik, nia haree nia inan sosa tais, hena tradisionál timoroan nian ne’ebé riku ho motivu no signifikadu.
tuir Meliana, tais ne’e parte husi kultura, parte husi moris. Maibé enkuantu ema seluk haree hanesan de’I,t roupa tradisionál ida ka lembransa, maibe’e iha Meliana nia matan haree, mosu idea kreativu ida.
Nia haree tais pedasuk sira ne’ebé restu, normalmente soe tiha hafoin prosesu tesi nian, hanesan materiál ida ho potensiál. Meliana tuur iha uma nia sikun ida ho daun no kabas, koko atu kesi tais pedasuk sira hamutuk hodi kria buat foun ruma. Husi ne’ebá, hetan pulseira ki’ik ho kór nabilan, kolár ho motivu distintivu Timor nian, hodi tau iha liman simples ida.
Maibé, Meliana la para iha ne’ebá.
Loron ida, bainhira nia ajuda hamoos duut iha uma oin, nia hetan sandálias balu no ai-abut sira neʼebé soe iha lixu. iha nia hanoin duké soe, nia lori ba uma. Meliana lori sasan lixu sira ba uma, nia mama husu “Ita-boot hakarak halo sandálias foun sira hosi hena rohan tais sira?” nia aman husu, ho hafodak ba nia ama inposibel. maibe’e Meliana hamanasa de’it. Lakleur, sandálias bosan sira transforma ba baze dekorasaun ho tais rohan nian, parte kolár nian, úniku sira maka nia monta pulseira sira iha sandalhas nia talin. sasan sira ba ema seluk lixu, ba Meliana maka inísiu hosi obra diak ida ida bele hamosu osan.
Nia produtu sira hahú atrai atensaun. Uluk, viziñu no kolega sira maka haruka nia halo pulseira kiik sira hodi tau iha lima ho naran, depois belun sira hosi aldeia seluk, no depois pedidu sira mai hosi sidade. Nia laiha loja, depende de’it ba mídia sosiál no liafuan hosi ibun ba ibun, maibé nia serbisu no ko’alia husi ibun ba ibun maka’as liu duké publisidade ruma,dala ruma nia lori produtu sira ba tau iha ema nia kios kiik sira hodi halo promosaun, iha eventu ruma nia sempre lori nia produtu ba halo promosaun.
Meliana sempre Luta ho nia mehi ne’e.maibe’e iha ema barak nia presepsaun. “Feto sira tenke kaben de’it no tau matan ba uma,” nia familia balun hatete. Ema seluk hanoin katak nia negósiu sei la moris. Maibé Meliana fiar aan nafatin. Ba nia, kria arte maka forma ida liberdade nian, no sai feto la’ós razaun atu hapara mehi.
Meliana aprende lisaun importante rua: perejerva no domin ba kultura. Meliana lakohi sai de’it moris ida tuir ema nia ritmu. Nia hakarak kria buat foun ida dezenvolve artezanatu sira sai sasan ne’ebé kreativu no folin liu. Nia transforma materiál sira ne’ebé laiha folin ne’e ba pulseira, kolár, no sakola sira, ida-idak ho padraun ne’ebé reprezenta istória kona-ba nia rai-doben.
“Dala barak ema haree restu tais nian hanesan de’it hena pedasuk ki’ik sira ne’ebé aat on aka soe ona lixu. Maibé ba ha’u, sira hanesan ne’e pedasuk istória ida nian. Sira presiza de’it atu tau hamutuk ho fuan,” Meliana hatete ho orguillo.
Agora, ho tinan 35, Meliana iha mehi boot ida ne’ebé nia kontinua atu buka: loke nia loja rasik. La’ós de’it loja ida ne’ebé fa’an sembako, Maibé loja ida bele fan nia produtu sira hanesan Pulseira kiik sira, no kolár sira, ho buat ne’ebé kriativu rasik.nune’e hodi mutiva nia feto maluk foi sae sira, liu husi Fatin ida ne’e foin-sa’e sira, bele espresa sira nia ideas kreativu liu-liu feto sira, bele aprende atu transforma materiál sira ne’ebé soe, bele transforma ba sasán sira ne’ebé iha valór. Fatin ida ne’ebé bele valoriza no prezerva kultura Timor nian, enkuantu fó oportunidade ekonómika ba sira ne’ebé presiza.
“Ha’u hakarak loja ne’e sai hanesan uma ba ideia foun sira.Ha’u hakarak feto sira husi aldeia ne’e hatene katak sira bele hamriik ho sira nia ain rua rasik, ho sira nia liman rasik,” nia hateten, wainhira suku daidaun nia sakola sira ho tais.
Meliana sempre iha esperansa boot, loron-loron, nia sempre hamosu idea oin oin ho daun iha liman no paixaun iha nia fuan, esperansa boot ne’e sempre hafanu nia hodi hakat liután ba nia mehi. No sé mak hatene karik loron ida, iha merkadu ki’ik nia klaran iha postu Maubisse, sei iha loja ida ho naran “Tais & Asa” (Tais no Esperansa), fatin ida ne’ebé mehi buras, husi pontu ida, hodi hamosu mehi ida.
Maibé Meliana la’ós de’it talentu iha arte sira. Nia mós nu’udar jornalista voluntáriu iha Rádiu Komunidade Mauloko Maubisse, estasaun lokál ida ne’ebé fó sai hosi Maubisse nia fuan. Iha ne’ebá, Neliana sai nu’udar lian ba feto sira, lian ba povu baibain, no lian ba foin-sa’e sira ne’ebé buka mudansa. Nia hamutuk ho estasaun rádiu ne’e durante tempu balun, fó sai kona-ba notísia lokál, asuntu feto nian, agrikultura, edukasaun, no mós fahe istória inspiradora sira hosi aldeia-oan sira.
Iha estúdiu ne’e Meliana aprende uluk atu uza mikrofone. Nia hakerek skript sira, entrevista rezidente sira, no mós transmite diskusaun komunitária sira. Ba nia, rádiu la’ós de’it meiu transmisaun ida ne’e hanesan instrumentu ida luta nian.
“Iha aldeia, la’ós ema hotu iha televizaun ka internet. Maibé kuaze ema hotu iha rádiu ki’ik ida. Liu husi rádiu ne’ebá, ha’u bele alkansa ema barak. Ha’u hakarak sira rona lian ida ne’ebé inspira esperansa”, nia hatete
Durante tinan barak, Melianan fahe nia tempu entre kriatividade no devosaun. Iha dadeer-saan sira, nia serbisu iha pedidu sira ba pulseira no bolsa sira. Husi loraik to’o kalan, nia iha estúdiu rádiu nian, hakerek programa sira no ko’alia ba rona-na’in sira. Nia moris simples, maibé nia fuan nakonu ho paixaun.
Agora, Meliana iha mehi boot ida: atu loke ninia loja rasik, iha-ne’ebé nia bele fa’an ninia serbisu no fó formasaun ba foin-sa’e sira, liu liu feto sira, atu sai independente ekonomikamente liu hosi kriatividade. Maibé liu fali ida-ne’e, nia hakarak nia loja sai fatin nakloke ida, fatin ida ba diskusaun, aprendizajen, no fahe ideia sira. Sentru komunitáriu ki’ik ida, iha ne’ebé kultura, arte, no lian lokál sira konverje.
“Ha’u hakarak iha loja ida ne’ebé la’ós de’it fa’an sasán, maibé mós fa’an ideia sira. Fatin ida ne’ebé joven sira bele mai, aprende halo buat ruma hosi zero, no sai ho konfiansa katak sira bele halo ida-ne’e,” Meliana hatete ho hamnasa.
Nia realiza katak dalan ba nia mehi la’ós fásil. osan la to’o, no dezafiu sira la sai obtaklu ba nia. Maibé Melianan fiar buat hotu iha nia prosesu. Nia fiar katak husi postu Maubisse ki’ik ida ne’e, bele mosu figura bo’ot ida, la’os tanba titulu ka rikusoin, maibe tanba korajen atu kria mudansa husi buat ki’ik sira.
Kalan-kalan, bainhira rádiu nonook no nia kontinua serbisu nia obra sira to remana, Meliana tuur iha nia meza ai nian. Iha nia liman, nakonu ho fiu bola ida no tais pedasuk ida. Iha nia fuan, mehi ida ne’ebé kontinua neineik-neineik.
No karik loron ida, ema sei koñese nia la’ós de’it nu’udar artezanatu. Maibé hanesan Meliana husi Maubisse, feto-klosan ida ne’ebé brani atu halo mehi sira sai realidade, transmisaun ida no pontu ida iha tempu ida.
Jornalista : Ekipa Lian Orluli
Editor : Clementina Fátima
