Lian Orluli—Sai inan faluk ho idade ki’ik la fasil ba ema hotu-hotu hasoru, sá-tan, hasoru deskriminasaun husi ema hotu-hotu nia matan no la konsidera, lakon hotu moral, tanba laiha aman ida atu bele defende.
Aman maka heroi ba oan feto, Aman maka ai hun mahon ba oan sira, Aman maka defensór oan feto nian. ho prejensa Aman maka oan feto iha degnidade moral, maske nia monu nia sei fiar aan hodi hamarik hikas tanba nia defensor no heroi maka “Aman”
Lakon ona Aman, lakon moral no lakon degnidade, moris namalele hanesan ro’o iha tasi laran, la hatene los atu ba para iha ne’ebé, no ba sé nia atu helik aan ba.
Moris forma familia maka feto-hotu-hotu nia hakarak, tanba hetan ona fiar husi parseiru moris hodi troka Aman nia fatin.
Deside moris ho ema ida la fasil, no la hanoin atu moris faluk, devorsiu, separa, ect. Tanba feto hotu-hotu la kohi simu realidade faluk.
Lia fuan faluk laos dalan ne’ebé maka feto hotu-hotu hakarak, no la fasil atu simu lia fuan ne’e husi ema hotu nia ibun, sa-tan mai ho istoria “Devorsiada ka mane husik hela”, ema hotu sei despreza no deskrimina, hateke ho matan sorin ho lia fuan toman bolu ona “Janda”, susar tebes no susar lo’os atu responde ida ne’e hodi hasoru mundu.
Ida ne’e maka situasaun moris no istoria moruk husi inan feton Josefina Sarmento idade 29 hela iha suku Soro Postu Administrativu Ainaro, tanba faluk, ki’ak la iha uma, sai diskrimina boot iha familia hotu nia matan. Ba se maka Josefina sarmento atu laran metin ba, tanba nia heroi la iha ona.
Faluk Josefina Sarmento forma familia iha tinan 2014 ho nia kaben hetan bensaun husi nai maromak simu sakramentu kaben iha loron 28 fulan Abril tinan 2019 sira rua hetan grasa husi nai maromak, iha oan rua, feto ida no mane ida.
Moris faluk laos Josefina nia hakarak, separa ho nia kaben mane, laos dalan ne’ebé maka lo’os ba nia, hakudi oan nain rua mesa-mesak la fasil tebes ba nia, tanba ho responsabilidade hanesan inan nia tenki simu situsauan moruk ida ne’e, maske nia mesak.
Josefina Sarmento hateten “hau nia kaben husik hau, parese hau ne’e la furak ona iha nia matan, tanba hau hahoris ona nia oan rua, ho rajaun ne’e maka nia hola fali feto ki’ik”, Josefina resposta ho liafuan badak hafalun ho signifikadu ho sofrementu ne’ebé maka nia subar metin iha fuan laran, nia taka deit ho hamanasa.
Durante nia kaben husik hela nia ho oan nain rua, Josefina deside fila mai nia familia, hanoin ida ne’e maka dalan ida, diak ba nia, maibé diferente tebes ho nia hanoin, heto’ok aa’t liu tan, bainhira fila mai ema hotu deskrimina nia ho oan nain rua ne’e.
Bainhira familia halo deskrimina ba nia, Josefina la iha ona dalan seluk atu nia hili, nia kous oan nai rua tama sai vijinho hodi husu hela, nune’e mos, hein etu bikan ida ba nia oan nain rua, ida ne’e mós depende.
Maske familia barak halo deskriminasaun ba nia ho oan sira, husi ema sira ne’e, iha família ida maka hadomi Josefina ho nia oan.
“Hau nia mama Leti ne’e hau bin boot, maibe’e hau toman bolu nia hau nia mama, tanba nia henesan anju ne’ebé liras laek ba hau, nia maka tau matan ba hau ho oan nain rua ne’e maske dala ruma nia mos hasoru hela difikuldade, hau nia bin ne’e mos faluk oan nain 5. Durante ne’e nia la husik hau mesak, nia maka simu hau ho liman rua hodi hakuak hau lori ba nia uma, hodi hela ho nia, durante tinan barak”. Haktuir Josefina ho tanis makas.
Ho sirklu moris ne’ebé maka iha,diferente ho ambiente ne’ebé maka mai ho hanoin ne’ebé la hanesan,Josefina Sarmento deside hakarak moris mesak ho nia oan nain rua ne’e,tanba nia lakohi enkomoda nia bin ne’e.
“Hau lakohi inkomoda hau nia Bin ho subrinho sira, hau deside hela mesak ho oan nain rua ne’e, tanba presija duni atu moris mesak, hau husu tulun ba hau nia ama Leti halo fodik uma mahon ida ba hau, ho oan sira, maiske uma ne’e iha kuartu rua deit, ho sala ida, maibe’e hau kontenti tebes”, dehan Josefina Sarmento.
Iha ona uma, maibe’e durante ne’e faluk ho oan nain rua tur deit iha nakukun laran bainhira tenpu kalan, lilin lolon ida maka hamaluk sira atu bele han kalan no hodi deskansa ba
“Sedauk iha eletrisidade, tanba hau sedauk iha osan hodi liga fiu mai hau nia uma, hau mos laiha kadeira, hadak leten maka sai kadeira ba hau ho oan sira hodi tuir bainhira haktuir istoria ba malu” Josefina hateten, maiske ho hamanasa hafalun ho matawen nalihun iha nia matan laran
Senti moris ne’e todan resin ona Josefina sarmento mos haktuir ho tanis “Hau haneasan feto faluk ida laiha forsa atu luta hasoru moris ne’e durante tinan ha’at ona hau esforsu mesak hodi sustenta hau nia oan nain rua, no dala barak hau ho hau nia oan hetan etu bikan ida husi vizinu, familia” Josefina tanis, matanbe’e sulin la para, tanba hanoin deit ba nia moris ho oan nain rua nia futuru.
Josefina sarmento hatutan tan “Hau hanesan feto faluk ida laiha forsa atu luta hasoru moris ne’e durante tinan ha’at ona hau esforsu mesak hodi sustenta hau nia oan nain rua, no dala barak hau ho hau nia oan hetan etu bikan ida husi vizinu, familia. Durante ne’e hau sustenta oan sira nia necesidade husi formasaun sira” nia hatutan tan
Josefina oan kiak, inan no aman fila ona ba aman maromak nia kadunan, iha tinan 2014
“ Karik hau nia mama sei moris, hau sei la tutur liman hodi tanis mesak-mesak hanesan ne’e, hau nia mama sei fo nia hiti mai hau, atu hau bele tau ulun ba, bainhira hau senti problema ne’e todan resin, tanba mama laiha ona hau tenki lori mesak. Durante iha hau nia moris hau nungka konhese hau nia papa, tanba hau sei ki`ik maromak bolu tia hau nia papa “ hau saudades sira nain rua”, hau nia laran ne’e moras bainhira hare ema hotu moris kontenti, hela ho familia kompletu” nia haktuir
Nia hatutan tan“Sai nudar inan tenki pasensia hodi luta hasoru terus no susar tan deit hakarak oan nain rua moris kontente, maibe sei iha ema ida hakarak suporta, fo apoiu no tau matan ba ami nain tolu, maske papa ho mama la iha ona hau nia sorin, no ema ne’ebe maka sai hanesan inan mai hau ho hau nia oan nain rua, Mae Celeste Sarmento dos Reis” nia hakotu.
Mama Celeste nudar bin boot husi maun alin nain 4 durante nia maka loke liman ho nakonu ho domin hakuak Josefina ho nia oan nain rua, maske dala ruma nia mós hasoru hela difikuldade.
“Sé hau la hare, sé mka bele hare nia, Fina ne’e laos hau nia alin maibe’e nia ne’e hau nia oan, papa ho mama kous ami hamotuk 4 nia maka ki’ik liu ona, nia moris papa la iha ona hela mama ho ami deit maka hare nia, tanba ne’e bainhira nia hasoru problema ruma hau mos la bele husik hela nia, Fina ne’e ho hau kaut ida,signifika moris husi inan ida no aman ida, durante ne’e nia maka besik liu hau, no hau maka hatene liu nia sofremenetu”. Dehan mana Celeste iha nia rejidensia.
Josefina nia liamenon “Moris Faluk la’os hau nia hakarak, hau husu ba familia hotu labele deskrimina hau ho oan sira”nia lia menon.
Moris, deside distinu ho ema ida ne’e misteriu Maromak nian, la iha ema ida maka bele deskobre.
Moris nudár inan faluk, laos ema hotu nia hakarak no feto hotu-hotu nia hakark, moris terus ki’ak ne’e krúz mistériu ema idak-idak nian, Maromak fo nia krúz ne’e, tanba nia hatene ó bele lori.
Husi ema rihun ba rihun, husi feto Rihun ba rihun, nia hili ó maka perfeitu liu no nia fiar liu, atu nia tau hela krúz ne’e ba ó, tanba nia fiar ó sei manan iha krúz ne’e.
Editor : Lian Orluli
