Lian Orluli—Iha Aldeia remota ida ne’ebé subar iha foho malirin Maubisse nia leet, Aldeia kiik ida naran Hohulu, lokaliza iha suku Fatubesi, iha baraka ki’ik ida ne’ebé tuan ona. Iha ne’ebá, família kiik ida moris hamutuk, lá’os familia fen ho laen, maibe’e feton ho naan, (Maun, ho nia feton nain rua), José Maria Raimiro ( Maun), Natalia Gonsalves(Feton),Amelia Alves do Reis (Feton). situasaun moris ne’e triste liu ba família kiik ida ne’e, moris iha triste nia laran, iha feton ida kondisaun difesiensia husi moris kedas, sira nain tolu maka koidadu malu, iha dader troka ba kalan nune’e mos to kalan troka ba loron.
Hamrik la forsa, matan hare’e la moos, liman nakadedar no isi lolon sira mós nakadedar tamba idade avansadu no la forsa ona, sente moras no fraku mós, ida ne’e maka sira nain tolu hasoru durante tinan naruk nia laran.
Mahon ne’ebé sira iha, kakuluk koak borus, didin nia lolon sira helik ho bebak de’it, maibe’e didin lolon balun komesa lahuk, dodok no koak borus, nune’e mós la-iha roman husi eletrisdade, haleu deit ho fatuk laleun tolu maka sai sasin ba sira nia konversa iha tempu kalan, sunu ahi ho faktu laleun tolu, iha uma klaran hodi fo roman ba sira, nune’e mós hamanas sira nia isin wainhira malirin. Sira la tur iha kadeira di’ak, ai-pedasuk maka sai kadeira ba sira nain tolu, iha rai rahun nia leten.

Hadak leten maka toba fatin, la-iha kulisaun diak hodi satan sira nia isin ne’ebé fraku no kulit ne’ebé mihis, importante ba sira nain tolu bele deskansa hodi hein loron aban.
Sira la’ós de’it idade avansadu, maibé mós hetan fraku husi moras. Sira na’in tolu fraku tebes tamba idade avansadu, nain ida difesinsia dezde moris, iha deit fatin, no labele la’o dook, durante ne’e sira nain rua (Natalia ho Amelia) laran metin ba sira-nia maun ‘José Maria Raimiro’, tamba ida no moras struke, sira nia maun labele halo servisu hodi sustenta sira. Movimentu limitadu, tamba sira nia isin fraku ona, durante tempu naruk, esperansa hotu-hotu sira tau ba feton ne’ebé saúde diak naton, maibe’e agora sira nain tolu sai fraku liután tamba idade.

Iha baraka laran, laiha lian hamanasa nian, la-iha lian husi bolu malu ho han kalan nian ne’ebé manas. Iha de’it anin nia lian ne’ebé mai liu hosi kuak sira iha didin lolon ne’ebé borus, sira nia esperansa hato’o “orasaun sira ne’ebé halo iha hakmatek, oferese iha kalan, maka orasaun sira ba anju nia liman atu tulun no oferese ba ami”
Tempu lao dau-daun, ba maun ho alin ka nia feton na’in rua ne’e, la senti mundu nia furak. Dadaun ne’e sira moris iha deit esperansa ida: esperansa ba liman ne’ebé kuidadu, esperansa ba matan atu haree sira, esperansa ba fuan ida ne’ebé hanoin kona sira. Tamba sira nia idade avansa dau-daun ona, iha silénsiu de’it no la haktuir ba ema, moras ne’ebé nunka para husi sira nia isin, sira hein de’it, to’o bainhira milagre ida ne’ebé nai haruka husi nia anju sira.
Situasaun ne’e tuku hotu-hotu nia fuan ne’ebé oras ne’e goja hela independensia ne’e. Maiske dekada rua ona, dejemvolvimentu lao makas tebes, infrastruktura bázika tama sai to Aldeia sira, maibe’e labele kobre hotu ba komunidade sira ne’ebé iha remotas, balun sei haleirik hela. Governo lokál sira apoiu pakote emergensia haree liu ba uma afetadu liu husi APC, halo asaun social sira, asaun karidade, ba familia kbi’it laek sira, ema vulneravel sira ne’e liu husi MSSI, sira ne’e hotu iha deit kapitál, ou sidade la to iha remotas. governu forma estruktuka husi Postu to Aldeia, estuktura funan- funan ho rebon-rebon, maibe to agora sedauk bele identifika, nia sidadun balu iha remotas sei iha triste nia laran, no hein hela tulun husi lima osan mean sira.
Relasiona ho informasaun ne’ebé ekipa media identifika, parte autoridade lokál liu husi xefe suku Fatu-bessi rekoñese katak, familia nain tolu ne’e vulneravel ho kategoria garu um,.
“Familia Refere kompostu husi pesoal nain tolu relasaun hanesan feton ho na’an,durante ne’e kondisaun familia ne’e nian fijikamente pesoal nain rua bele lao no halo servisu kaman, maibe’e ida seluk iha uma deit tamba kondisaun fijika grave, inklui nesesidade umalaran la sufesiente no la saudavel tebes” dekalara Sefe Suku Fatubessi Bonifasio Pereira Mendonca.
Lideransa Komunitariu ne’e hatutan, parte seluk pesoal nain rua José Maria Raimiro ho Natalia Alves dos Reis hetan ba direitu idojus hanesan, maibe’e Amelia Alves dos Reis, la asesu ba idojus tamba laiha dokumentu
Entertantu tuir Observasaun husi Familia no vijinho no parte lideransa lokal sira, fo sasin, rendimentu ekonomiku ba sira mai husi vida agrikultura, halo to’os inklui hakiak animal kiik sira.
Enkuantu husi parte Autoridade municipal Ainaro Liu husi Asaun Sosial Protesaun Sivil Autoridade Munisipiu Ainaro, identifika ona familia refere hodi halo levantementu dadaus, ba future hodi hetan apoiu.
Jornalista : Ekipa Lian Orluli
Editor : Clementina Fátima